Lekcja 17: Dieta, klimat i nasze zdrowie cz. 2

(Nie)zdrowie na widelcu

Spożycie mięsa na świecie rośnie – w ciągu ostatnich dwóch dekad wzrosło dwukrotnie, zaś od początku lat 60-tych – aż pięciokrotnie. W samej UE spożycie wynosi obecnie ok. 68 kg na osobę w ciągu roku, a w Polsce to aż 73,4 kg. To prawie dwa i pół raza więcej niż uznaje za dopuszczalne Światowa Organizacja Zdrowia, tj. 30 kg/rok/os. Tymczasem badania jednoznacznie wskazują na powiązania pomiędzy regularnym spożywaniem mięsa, szczególnie czerwonego i przetworzonego, a częstszym występowaniem cywilizacyjnych chorób przewlekłych oraz nowotworów. Pisaliśmy o tym we wcześniejszej powtórce.

Z powodu podawania antybiotyków zwierzętom hodowanym w produkcji przemysłowej narasta także problem antybiotykoodporności u ludzi czy podatność na zaburzenia gospodarki hormonalnej. Obecnie ok. 73% antybiotyków sprzedawanych na świecie stosuje się u zwierząt, a nie w leczeniu ludzi – mają one rozwiązać problem braku higieny w wielkich halach przemysłowych, zredukować koszty utrzymania i opieki nad zwierzętami, a także powodują szybszy przyrost masy. Jednocześnie bakterie przystosowując się do antybiotyków, rozwijają nowe geny odporne na ich działanie, które mogą potem wraz z mięsem być przekazywane także ludziom. To wszystko ma niemały wpływ na obciążenie sektora zdrowotnego i zagrożenie dla zdrowia, szczególnie osób pracujących na farmach, w ubojniach, weterynarzy czy mieszkańców miast i okolic.

Zawartość naszego talerza determinuje także naszą kondycję i długość życia. Według szacunków WHO w krajach europejskich o średnim i niskim dochodzie (w tym Polski) najpoważniejszymi czynnikami ryzyka zdrowotnego, które odpowiadają za największą liczbę zgonów są: wysokie ciśnienie krwi, palenie tytoniu, nadwaga i otyłość, mała aktywność fizyczna, wysoki poziom cholesterolu, a wśród wybranych czynników wywołujących ryzyko w diecie jest niskie spożycie owoców i warzyw. 

Równowaga na talerzu a dobrostan ludzi i planety

Drogą do rozwiązania całego złożonego problemu związanego z żywieniem jest stworzenie zrównoważonego systemu żywnościowego. Działanie to zostało zawarte jako 2. z 17 celów Agendy na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 przyjętej przez ONZ w 2015 roku, który brzmi: „Wyeliminować głód, osiągnąć bezpieczeństwo żywnościowe i lepsze odżywianie oraz promować zrównoważone rolnictwo”. Odnosi się do niego szczególnie zadanie 2.4, zgodnie z którym należy „do 2030 roku utworzyć systemy zrównoważonej produkcji żywności oraz wdrożyć praktyki odpornego rolnictwa mające zwiększyć wydajność i produkcję, podtrzymywać ekosystemy, wzmocnić zdolność przystosowania się do zmian klimatycznych, ekstremalnych zjawisk pogodowych, suszy, powodzi i innych katastrof, a także mające stopniowo poprawiać jakość gleby i gruntów”.

Zgodnie z opracowanymi i przyjętymi przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) wytycznymi dot. systemów żywnościowych i żywienia, “zrównoważone systemy żywnościowe mają do odegrania fundamentalną rolę w promowaniu zdrowej diety i poprawie żywienia oraz umożliwianiu realizacji innych celów publicznych systemów żywnościowych. Zrównoważone systemy żywnościowe zapewniają zabezpieczenie i wyżywienie dla obecnych i przyszłych pokoleń zgodnie z trzema wymiarami (ekonomicznym, społecznym i środowiskowym) zrównoważonego rozwoju.” Systemy te powinny być także „inkluzywne, sprawiedliwe i odporne”. Inne określenie „zrównoważonego żywienia” przedstawia to pojęcie jako spożywanie produktów przyjaznych środowisku, łatwostrawnych, opartych na komponentach pochodzenia roślinnego, o możliwie niskim stopniu przetworzenia, otrzymywanych metodami uznanymi za organiczne.

Koło ratunkowe

W 2019 roku zespół ekspertów EAT-Lancet Commision on Food, Planet and Health opracował koncepcję “diety planetarnej”, która ma być odpowiedzią na wyzwania związane z problemem wyżywienia rosnącej populacji ludzkiej, powstrzymania zmiany klimatu i przekraczania granic planetarnych warunkujących stabilne życie na Ziemi oraz ograniczeniem czynników chorobotwórczych wynikających z nieodpowiedniej diety.  Jej głównym założeniem jest ograniczenie globalnej konsumpcji mięsa i produktów odzwierzęcych co najmniej o 50% (w zależności od regionu i poziomu spożycia) i oparcie jej przede wszystkim na warzywach i owocach, produktach pełnoziarnistych i roślinach strączkowych, a także zdrowych tłuszczach i białkach ze szczególną rekomendacją wyboru produktów pochodzenia roślinnego. Poniższy rysunek stanowi obraz talerza diety planetarnej, do uzyskania którego powinniśmy jako cywilizacja dążyć.

Źródło: M. Borycka, E. Hallmann, Z. Karaczun, K. Wolnicka, Talerz przyszłości – Raport otwarcia Think Tanku, 2023

Według naukowców EAT-Lancet wprowadzenie modelu żywienia opartego na diecie planetarnej może ocalić nawet do 11 milionów ludzi przed przedwczesną śmiercią spowodowaną zwiększona masą ciała, czy też chorobami nowotworowymi oraz korzystnie wpłynąć na powstrzymanie postępujących zmian klimatycznych. Skuteczność diety planetarnej potwierdzają także badania, jak choćby to przeprowadzone w 2021 r. w Szwecji na próbie ok. 22 tysięcy obywateli, gdzie porównano sposób żywienia tzw. diety zachodniej oraz diety planetarnej. Wyniki badania jasno wskazują, że dieta planetarna przyczynia się do:

1. 25% mniej przedwczesnych zgonów,
2. 32% mniej zgonów z powodu chorób układu krwionośnego,
3. 34% mniej zgonów z powodu chorób nowotworowych.

Ograniczenie spożywania mięsa pozwala także zredukować emisje gazów cieplarnianych. Przykładowo – ślad węglowy osoby będącej na diecie wegańskiej wynosi ok. 2,5 kg CO2e dziennie, osoby preferującej dietę wegetariańską to 3,2 kg CO2e, czyli od 2 nawet do 6-7 razy mniej w stosunku do osób na diecie mięsnej (w zależności od ilości spożywanego mięsa).

Istota zwiększenia udziału produktów roślinnych w diecie jest również podkreślana w międzynarodowych inicjatywach i projektach na rzecz klimatu. Jednym z nich jest amerykański projekt Drawdown, w ramach którego przeprowadzono szereg symulacji i obliczeń oraz opracowano inicjatywy, których implementacja na poziomie międzynarodowym skutkowałaby globalnym ograniczeniem emisji gazów cieplarnianych wymaganym do osiągnięcia neutralności klimatycznej. Co ciekawe, pierwsze dwie z najbardziej skutecznych wskazanych inicjatyw wiążą się z kwestiami żywnościowymi i dotyczą ograniczenia marnotrawienia żywności oraz przejścia połowy społeczeństwa (w ujęciu globalnym)  na dietę roślinną. Szacowana redukcja emisji wynosiłaby 54 gigaton CO2e, natomiast w przypadku gdy 75% populacji przeszłoby na dietę roślinną, wartość ta wzrosłaby aż do 78 gigaton CO2e. Obliczono, że realizacja tych założeń byłaby niemalże porównywalnie skuteczna w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych, co upowszechnienie farm wiatrowych na lądzie oraz zwiększenie zastosowania użytkowych instalacji fotowoltaicznych.

Źródła:

Nauka w Polsce, Raport: większy dobrobyt i większa konsumpcja mięsa na świecie, 2019, https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C32721%2Craport-wiekszy-dobrobyt-i-wieksza-konsumpcja-miesa-na-swiecie.html

Główny Urząd Statystyczny, Dostawy na rynek krajowy oraz spożycie niektórych artykułów konsumpcyjnych na 1 mieszkańca w 2022 r.,  https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5466/9/13/1/dostawy_na_rynek_krajowy_oraz_spozycie_niektorych_artykulow_konsumpcyjnych_na_1_mieszkanca_w_2022.pdf 

WHO, IARC Monographs evaluate consumption of red meat and processed meat, 2015, https://www.iarc.who.int/wp-content/uploads/2018/07/pr240_E.pdf 

F. Ajena, S. Becheva, R. Benning, P. Birke, Z. Karaczun, J. Zwolińska i inni, Atlas mięsa – fakty i dane na temat zwierząt które zjadamy, Warszawa 2022, s. 28-29, https://pl.boell.org/pl/2022/02/14/atlas-miesa-2022 

B. Wojtyniak, J. Stokwiszewski, P. Goryński, T. Zdrojewski, Długość życia i umieralność ludności Polski, w: B. Wojtyniak, P.Goryński, Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania, 2020, s. 24-25.

UNIC Warsaw, Cel 2: Wyeliminować głód, osiągnąć bezpieczeństwo żywnościowe i lepsze odżywianie oraz promować zrównoważone rolnictwo, https://www.un.org.pl/cel2 

P. Konieczny, E. Mroczek, M. Kucharska, Ślad węglowy w zrównoważonym łańcuchu żywnościowym i jego znaczenie dla konsumenta żywności, Journal of Agribusiness and Rural Development, 3(29) 2013, 51-64, pISSN 1899-5241

EAT-Lancet Summary Report: Food, Planet, Health. Healthy Diets From Sustainable Food Systems, 2019 https://eatforum.org/content/uploads/2019/07/EAT-Lancet_Commission_Summary_Report.pdf 

J. Bylinowska, Dieta planetarna EAT Lancet – zasady odżywiania i wpływ na zdrowie, 2023, https://dietetycy.org.pl/planetary-health-diet-czyli-dieta-przyjazna-planecie/

P. Scarborough, P. N. Appleby, A. Mizdrak, A. D. M. Briggs, R. C. Travis, K. E. Bradbury, T. J. Key,  Dietary greenhouse gas emissions of meat-eaters, fish-eaters, vegetarians and vegans in the UK,  2014, https://link.springer.com/article/10.1007/s10584-014-1169-1

Project Drawdown, Plant-rich diets,  https://drawdown.org/solutions/plant-rich-diets