Nasze postulaty ustawy Dzieci Przede Wszystkim zaprezentowane w Senacie

9 grudnia 2022

5 grudnia w Senacie zaproponowaliśmy założenia nowej ustawy. Potrzeb zmian legislacyjnych w związku z postępującymi zmianami klimatu jest bardzo dużo, ale na ten moment i na bieżącą kadencję parlamentu chcemy, aby przyjąć rozwiązania czyniące placówki oświatowe, w których nasze dzieci spędzają większość dnia, miejscami dla nich bezpiecznymi, zdrowymi, oraz odpowiadającymi na wyzwania przyszłości związane ze zmianami klimatu. Poniżej znajduje się zbiór naszych postulatów pogrupowanych na trzy filary.

I filar: Regulacje dotyczące budynków, w których mieszczą się żłobki, przedszkola i szkoły

• Efektywne zarządzanie energią i zasobami oraz standardy dla nowych budynków

Budynek szkoły powinien być dla społeczeństwa wzorem tego jak efektywnie zarządzać zasobami, w tym wodą i energią oraz tego jak dążyć do zeroemisyjności. To także jeden z wniosków Okrągłego Stołu ds. Edukacji Klimatycznej. Należy to osiągnąć poprzez: 

• Rozwiązania techniczne i informatyczne zwiększające efektywniejsze wykorzystywanie energii w budynkach – na polskim rynku są firmy, które oferują takie rozwiązania pobierając wynagrodzenie w formie procentu od osiągniętych oszczędności, jakie przyniosło zastosowanie danego rozwiązania, więc należy korzystać z takich partnerstw nie tylko aby zoptymalizować zużycie energii i tym samym ograniczyć emisje, ale także by oszczędzać publiczne pieniądze przeznaczane na utrzymanie placówek oświatowych, które mogą być wykorzystane do innych działań przystosowujących placówki do zmian;
• Montowanie własnych odnawialnych źródeł energii (OZE) i bezemisyjnych źródeł ciepła oraz termomodernizacja budynków – to kosztowne zadanie, ale niezbędne do wykonania jeśli chcemy przeciwdziałać postępującym zmianom klimatu i zanieczyszczeniu powietrza, a także uodpornić placówki oświatowe na mogący się pogłębiać kryzys energetyczny, który może zakłócić ciągłość ich działania;
• Niezbędne jest pilne ustalenie standardu dla budynków placówek nowopowstających – pasywność, rozważne wybieranie lokalizacji placówek (z daleka od źródeł zanieczyszczeń takich jak ruchliwa ulica lub zakłady przemysłowe), rozwiązania oszczędzające wodę, prawidłowa wentylacja – aby dla nich implementacja kosztownych remontów czy wymian po prostu nie była już w przyszłości potrzebna. Powinny powstawać już wyłącznie “Szkoły przyszłości”.

• Monitoring jakości powietrza wokół placówek oświatowych

Od jakiegoś czasu funkcjonuje projekt realizowany przez Państwowy Instytut Badawczy NASK we współpracy z Polskim Alarmem Smogowym – „ESA – Edukacyjna Sieć Antysmogowa”. Projekt zakłada montaż urządzeń do monitorowania jakości powietrza i edukację społeczną w zakresie jakości powietrza oraz metod walki z nimi. Takie działania i już zaimplementowane rozwiązania (np. mapa czujników i system monitorowania) należy rozciągnąć na wszystkie placówki oświatowe w całym kraju, aby nie tylko uświadamiać o problemie zanieczyszczenia powietrza, ale przede wszystkim aby z pozyskanych danych zrobić użytek praktyczny i wdrożyć rozwiązania mające na celu poprawę jakości powietrza wokół szkół – jako zadanie priorytetowe.

Sieć Monitoring powietrza wokół placówek oświatowych powinna zostać zainstalowana najpóźniej do września 2023 roku – przed rozpoczęciem kolejnego sezonu grzewczego. Od niego zależy efektywna i optymalna realizacja kolejnych punktów.

• Urządzenia i rozwiązania ograniczające negatywne skutki zanieczyszczeń i zmian klimatu 

• Urządzenia odpowiadające za oczyszczanie powietrza – w związku z tym, że od wielu lat w licznych lokalizacjach, w których znajdują się placówki oświatowe nie udaje się skutecznie wyeliminować zanieczyszczeń powietrza w postaci pyłów zawieszonych, w tym emisji pochodzących z transportu, z którymi mamy do czynienia przez cały rok, a nie tylko w okresie grzewczym, niezbędne jest aby placówki oświatowe posiadały urządzenia oczyszczające powietrze z tego rodzaju pyłów – adekwatnie do skali problemu. Te rozwiązania to wywietrzniki z funkcją oczyszczania powietrza, tam gdzie jest możliwe lub innego rodzaju oczyszczacze. W związku z tym, że urządzenia te zużywają energię elektryczną wciąż produkowaną w Polsce z emisyjnych źródeł, a sama ich produkcja to także koszty środowiskowe – należy rozważnie wdrażać te rozwiązania, w pierwszej kolejności tam gdzie problem zanieczyszczenia powietrza jest największy i trudniejszy do pilnego wyeliminowania (na podstawie rekomendowanej sieci monitorowania powietrza przy placówkach i innych ogólnie dostępnych danych)
• Urządzenia i rozwiązania chłodzące w przypadku fali upałów – niestety w związku z postępującymi zmianami klimatu nową normą stają się fale upałów co pokazały ostatnie lata. To bardzo duże zagrożenia dla zdrowia dzieci, szczególnie tych najmłodszych i szczególnie z tego powodu, że żłobki i przedszkola w przeciwieństwie do szkół są czynne także w okresie letnim. Aby w tym okresie, placówki oświatowe były bezpiecznym miejscem dla dzieci niezbędne są również rozwiązania w tym obszarze. Montowanie urządzeń klimatyzacyjnych, podobnie jak w przypadku urządzeń oczyszczających powinny być montowane i uruchamianie z rozwagą, z uwagi na koszt środowiskowy i emisje związaną z tego rodzaju rozwiązaniami.  Klimatyzacja, jako urządzenia energochłonne powinny być stosowane ostrożnie po wyczerpaniu innych bardziej przyjaznych środowisku metod kontrolowania temperatury w budynku (np. termoizolacja, budowanie nowych szkół w miejscach które są jak najmniej narażone na negatywne skutki upałów np. blisko parków, nasadzenia zieleni zamiast powierzchni dających efekt wyspy ciepła, rolety, zacienienie, wentylacja).

Rozwiązania i finansowanie tego przedsięwzięcia (oczyszczanie i klimatyzowanie) powinno zostać ustalone na poziomie rządowym i realizowane we współpracy z samorządami. Samorządy są zbyt obciążone innymi kosztami związanymi z utrzymaniem placówek oświatowych, a w związku z tym, że problem zanieczyszczenia powietrza jest problemem systemowym – wsparcie powinno zostać zapewnione z poziomu rządowego. 

II filar: Regulacje dotyczące otoczenia budynków, w których mieszczą się żłobki, przedszkola i szkoły

• Dążenie do zachowania strefy czystego powietrza wokół szkół, przedszkoli i żłobków

Funkcjonowanie systemu monitoringu powietrza zamontowanego w placówkach oświatowych powinno mieć wymiar zarówno edukacyjny, jak i praktyczny. Należy dążyć do tego, by z pomocą monitorów powietrza reagować i w pierwszej kolejności identyfikować źródła zanieczyszczeń powietrza wokół szkół i pilnie je eliminować.

Proponujemy w tym celu upowszechnienie instytucji ekodoradców, których zadaniem byłoby wsparcie społeczeństwa w odchodzeniu od emisyjnych źródeł ciepła. Wykorzystane do tego powinny zostać między innymi już funkcjonujące programy. Należy jednak wziąć pod uwagę, że programy, które zakładają jedynie dopłaty lub refinansowanie zmian nie są dobrym rozwiązaniem dla osób dotkniętych ubóstwem energetycznym. Dlatego zmiany legislacyjne powinny zakładać też odwrotne finansowanie, a dla najbardziej potrzebujących dotacje, tak aby wymiana źródeł ciepła czy termomodernizacja była dostępna dla każdego. Takie działania powinny też przynieść efekt społeczny – pokazać zasadność i zachęcić do wymiany źródeł ciepła pod wpływem zauważalnych zmian w otoczeniu szkół.

Działania powinny być prowadzone na bieżąco aż do trwałego pozytywnego efektu w postaci eliminacji zanieczyszczeń powietrza. 

• Przestrzeń wokół szkoły, przedszkola i żłobka – Zielono Błękitna Infrastruktura

“Przestrzeń korytarzy szkolnych, terenów wokół szkoły, przyszkolnych terenów rekreacyjnych i innych, którymi dana placówka dysponuje, powinna być przestrzenią zieloną, bioróżnorodną, dającą możliwość kontaktu z naturą w czasie przebywania w szkole, przedszkolu czy żłobku” – cytat pochodzi z raportu podsumowującego prace Okrągłego Stołu ds. Edukacji Klimatycznej. Oczekujemy, że placówki edukacyjne będą otoczone różnorodnymi instalacjami bazującymi na przyrodzie, takimi jak ogrody deszczowe, łąki kwietne, zielone ściany czy zadaszenia, stawy retencyjne oraz parki kieszonkowe. Dodatkowo, proponujemy tworzenie ogrodów warzywnych jako miejsc praktycznej edukacji na temat produkcji zdrowej żywności. Działania takie powinny zostać przeprowadzone na szeroką skalę. Dzięki temu placówki edukacyjne staną się wzorcowymi przykładami odpowiedniego zarządzania wodami opadowymi, a także zmniejszenia skutków niekorzystnych zjawisk pogodowych takich jak fale upałów. Celem głównym jest pogłębienie wiedzy uczniów i nauczycieli na temat roli błękitno-zielonej infrastruktury w adaptacji do zmian klimatu. Dodatkowo również zgodnie z opiniami ekspertów spodziewamy się, że takie otoczenie wywrze pozytywny wpływ na koncentrację, odporność i samopoczucie nauczycieli i podopiecznych.

• Bezpieczna droga do szkoły, przedszkola i żłobka

Oczekujemy, że ruch wokół placówek edukacyjnych zostanie zorganizowany w taki sposób, aby promować komunikację pieszą i rowerową. Szkoły, przedszkola i żłobki powinny zostać otoczone spójną siecią ciągłych dróg rowerowych, zapewniających bezpieczny i wygodny dojazd dla dzieci i odprowadzających ich rodziców. W pobliżu placówek edukacyjnych należy ograniczyć ruch samochodów, a w godzinach największego natężenia ruchu pieszych zupełnie go wyeliminować poprzez stworzenie miejsc do postoju i zatrzymania w lokalizacjach komfortowych dla pozostałych uczestników ruchu. Dzięki temu dzieci będą mniej narażone na wdychanie zanieczyszczeń ze spalin oraz ograniczona zostanie ilość ryzykownych sytuacji wynikających z manewrowania samochodów tuż pod szkołą.

Uważamy także za niezbędne doprecyzowanie art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o Krajowym Funduszu Rozwoju Dróg. Wskazane jest w nim, że Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zasila Fundusz Rozwoju Dróg kwotą co najmniej 1.4 mld zł. Konieczne jest uszczegółowienie, że wpłaty te powinny zostać przeznaczone na przebudowę układu komunikacyjnego w opisanych powyżej kierunkach.

III filar: Regulacje dotyczące funkcjonowania żłobków, przedszkoli i szkół

• Informowanie rodziców o stanie powietrza wokół szkoły, przedszkola i żłobka – zgodnie z normami WHO

W związku z tym, że zanieczyszczenie powietrza stanowi zagrożenie dla zdrowia dzieci, należy informować rodziców o przekroczonych normach (np. przez narzędzia takie jak Librus). Ma to być możliwe dzięki rekomendowanej powyżej sieci monitorów powietrza. To szczególnie ważne dla dzieci ze schorzeniami np. astmą (niestety coraz bardziej powszechną wśród dzieci). Takie działanie daje też możliwość podjęcia działań ochronnych, np. zabranianie lub ograniczanie dziecku aktywności na zewnątrz, profilaktyczne oczyszczanie dróg oddechowych. Jednocześnie należy niezwłocznie dostosować stosowane w Polsce normy jakości powietrza do norm rekomendowanych przez WHO – tylko wtedy informowanie będzie rzetelne.

• Edukacja klimatyczna

Polska już podczas szczytu klimatycznego w Limie w 2014 roku postulowała wdrożenie powszechnej edukacji klimatycznej. Najwyższa pora by za deklaracjami nastąpiły decyzje polityczne i postulaty weszły w życie. Młodzieżowy Strajk Klimatyczny wraz z Ministerstwem Edukacji Narodowej pracuje nad scenariuszami lekcji klimatycznych – należy doprowadzić do tego by stosowanie tych scenariuszy było obowiązkowe. Edukacja dzieci i młodzieży ma również przełożenie na ogół społeczeństwa, istotny udział w budowaniu świadomości i kreowaniu zmian zachowań.

Ponadto postulujemy wdrożenie postulatów Okrągłego Stołu ds. Edukacji Klimatycznej, w tym między innymi:

• Tydzień edukacji klimatycznej w okolicy 22 kwietnia – Dzień Ziemi, wypełniony zajęciami poświęconymi ochronie przyrody i bioróżnorodności, zmianom klimatu i tego jak każdy może im przeciwdziałać – wplecenie tych zagadnień w całą siatkę zajęć, organizacja wspólnych obchodów Dnia Ziemi, konkursy, sadzenie drzew, itp.;
• Lekcje na łonie natury, które nie tylko poszerzają wiedzę o środowisku, ale pomagają na nowo poczuć się częścią przyrody i wpływają na poprawę samopoczucia – co najmniej 1 godzina lub cały dzień w tygodniu;
• „praktyczna edukacja rowerowa i piesza” – chodzi o to, żeby dzieci uczyły się samodzielności na drodze, oswajały z przemieszczaniem rowerowym i pieszym na co dzień, poznawały świat i najbliższą okolicę nie tylko zza szyby samochodu);
• Współpraca szkół, nauczycieli i rad rodziców  z organizacjami społecznymi zajmującymi się problematyką zmian klimatu i zagadnień pokrewnych – korzystanie z ich wiedzy i doświadczeń podczas lekcji, realizacja wspólnych projektów, szkolenia dla rodziców;
• Centra edukacji ekologicznej stanowiące wsparcie dla placówek oświatowych w kształceniu kadry nauczycielskiej;
• Mikrogranty na inicjatywy ekologiczne proponowane przez uczniów oraz promujące wspólne działania społeczności szkolnych, np. rodziców, nauczycieli, społeczności lokalnych.

• Posiłki

Zgodnie z raportami IPCC nie będzie możliwe zatrzymanie wzrostu średniej globalnej temperatury na bezpiecznym poziomie bez transformacji systemu żywnościowego i ograniczenia spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego. Obecny model wpływa nie tylko na emisję gazów cieplarnianych, ale przede wszystkim na utratę bioróżnorodności, wylesianie, łamanie praw człowieka i zagrożenia zdrowotne (antybiotykooporność, zaburzenia hormonalne, nadmiar nasyconych kwasów tłuszczowych, alergie, ryzyko epidemii). Dlatego wnioskujemy, by poza działaniami edukacyjnymi::

• wprowadzić jeden tygodniowo dzień roślinny w placówkach oświatowych (bez produktów pochodzenia zwierzęcego) – będzie to miało wymiar edukacyjny i poznawczy, doprowadzi do obniżenia emisji i może mieć pozytywny wpływ na zdrowie uczniów. Takie rozwiązania już z powodzeniem są stosowane na świecie, np. w Portugalii.
• zapewnić dostępność zbilansowanych wegetariańskich i wegańskich posiłków uczniom i uczennicom, którzy są już na takiej diecie – w obecnej sytuacji, gdy dostępność wegańskich i wegetariańskich opcji nie jest zapewniona w szkołach, wiele osób jest pozbawiona zbilansowanego, pełnowartościowego posiłku, który stanowi ważny element ich dziennego zapotrzebowania energetycznego, z kolei odrzucanie przez te osoby “mięsnych” i “odzwierzęcych” produktów z menu prowadzi do zwiększania skali marnowania żywności,
• wprowadzenie do szkół kompleksowego programu edukacji żywieniowej nt. pochodzenia, wytwarzania i postępowania z żywnością – aby wyeliminować skalę marnowania żywności w szkołach powinniśmy wrócić do korzeni i uczyć dzieci skąd pochodzi żywność, która ląduje na naszych talerzach, uczyć o warunkach uprawy i pielęgnowania rodzimych gatunków, wyrabiać szacunek do pracy włożonej w jej przygotowanie i zdrowych nawyków związanych z samodzielnym, ekologicznym uprawianiem a także przekazać umiejętności bycia samowystarczalnym, szczególnie przydatne np. na czasy kryzysu żywnościowego      

Uwagi dodatkowe:

• Wiele z powyższych rozwiązaniach znajdzie również zastosowanie w przypadku placówek medycznych i należy zastosować je szczególnie do szpitali dziecięcych i z oddziałami położniczymi i dziecięcymi
• Rozwiązania w zakresie poprawy efektywności energetycznej budynków powinny być obowiązkowo wymagane od komercyjnych budynków wielkopowierzchniowych, biurowców, centrów handlowych itp. – przykłady z ostatniego roku pokazują, że tutaj możemy osiągnąć bardzo duże oszczędności w zużyciu energii, a tym samym w ograniczeniu emisji.